Prawidłowa praca tarczycy zapewnia sprawne funkcjonowanie całego organizmu. Niedoczynność tarczycy to najpowszechniejsze schorzenie endokrynologiczne, częściej pojawiające się u kobiet. Choroba ma charakter przewlekły, a jej ryzyko zwiększa się wraz z wiekiem. Niezwykle ważne są regularne badania kontrolne, ponieważ schorzenia endokrynologiczne charakteryzują się powolną dynamiką narastania objawów, co utrudnia ich wykrycie we wczesnym stadium.
Funkcja
Tarczyca to gruczoł dokrewny znajdujący się w przednio-dolnej części szyi, zbudowany z dwóch płatów. Jest gęsto unaczyniony, a jego masa wynosi 25-60g. Główną funkcją tarczycy jest produkcja hormonów – trijodotyroniny (T3), tyroksyny (T4) i kalcytoniny. Dwa pierwsze hormony są magazynowane w jodowanej tyreoglobulinie, natomiast kalcytonina jest wytwarzana przez tarczycowe komórki C. Hormony tarczycy odpowiadają głównie za prawidłowe funkcjonowanie mózgu i układu nerwowego, wzrost organizmu, odporność, pracę nerek, rozwój układu kostnego, produkcję ciepła, metabolizm, a także funkcje rozrodcze i libido.
Produkcja hormonów
Regulacja hormonów tarczycy następuje samoistnie. Podwzgórze dostaje sygnał do produkcji hormonów tarczycy, po którym wydziela TRH, która pobudza przysadkę do produkcji hormonu TSH, a ta pobudza tarczycę do produkcji T4 i T3. Aby powstał proces konwersji T4 na T3, potrzebne jest żelazo, miedź, cynk, selen, a także sprawna wątroba, jelita i nerki. W przypadku zbyt dużego wydzielania T4 i T3, następuje zahamowanie wydzielania TRH przez podwzgórze, a organizm wraca do stanu równowagi.
Objawy
Objawy niedoczynności tarczycy mogą uwidaczniać się przez szereg symptomów. Można tu wyróżnić występowanie suchej i bladej skóry, wypadanie włosów, łamliwość paznokci, wrażliwość na zimno, skłonność do obrzęków, senność, zaburzenia koncentracji, zmęczenie, skurcze mięśni, zmiany głosu, obfite krwawienia miesięczne i zaparcia. Często objawy są bagatelizowane, złe samopoczucie jest tłumaczone przesileniem, lenistwem czy przepracowaniem. Zaburzone funkcjonowanie tarczycy może naprawdę mocno utrudniać codzienne funkcjonowanie w każdym obszarze życia.
Niedoczynność tarczycy
W niedoczynności borykamy się z niedoborem hormonów tarczycy, co wpływa na funkcjonowanie całego organizmu. Niedoczynność dzielimy na subkliniczną, pierwotną, wtórną i trzeciorzędową. Niedoczynność subkliniczna charakteryzuje się podniesionym poziomem TSH i prawidłowym poziomem fT3 i fT4. W przypadku niedoczynności pierwotnej mamy do czynienia z podniesionym TSH, a fT3 i fT4 są poniżej, lub bardzo blisko dolnych wartości referencyjnych. Niedoczynność wtórna, wywołana guzem, krwotokiem lub urazem w obrębie przysadki, charakteryzuje się niskimi poziomami zarówno TSH jak i fT3 i fT4. Niedoczynność trzeciorzędowa to rzadki rodzaj niedoczynności, spowodowany problemami z podwzgórzem lub przysadką. Obserwuje się obniżony lub prawidłowy poziom TSH oraz fT3 i fT4 w dolnych granicach normy. Diagnozą zajmuje się lekarz endokrynolog.
Hashimoto
Hashimoto to przewlekłe limfocytarne zapalenie tarczycy, zaliczane do chorób autoimmunologicznych, w których organizm produkuje przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) i tyreoglobulinie (anty-TG), prowadząc do niedoczynności tarczycy. Dochodzi do atrofii, czyli zaniku gruczołu przez nadmierną aktywność limfocytów. Przyczyn choroby Hashimoto doszukuje się przede wszystkim w czynnikach środowiskowych, żywieniowych, genetycznych, ale również w obecności innych chorób autoimmunologicznych. Zapaleniu tarczycy Hashimoto towarzyszy często cukrzyca typu 1, celiakia, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy i inne choroby autoimmunologiczne. Do czynników środowiskowych przyczyniających się do rozwoju Hashimoto zalicza się infekcje wirusowe i bakteryjne, stres, przetrenowanie, palenie papierosów, napromieniowanie zewnętrzne, leczenie jodem radioaktywnym. Pośród czynników żywieniowych można wyróżnić nadmiar jodu w diecie oraz niedobory niektórych witamin i składników mineralnych, np. selenu.
Diagnoza
Aby zdiagnozować zaburzenia w pracy tarczycy wykonuje się diagnostykę laboratoryjną, przede wszystkim oznaczenie stężenia TSH, ale również hormonów w postaci wolnej – fT3, fT4. Badamy wolne hormony, ponieważ to one są aktywne metabolicznie. Warto również zbadać przeciwciała przeciwtarczycowe anty-TPO i anty-TG, które pozwalają na wykrycie chorób autoimmunologicznych i stanów zapalnych. Zakres norm jest szeroki, warto dopasować je do swojego wieku. Wykonuje się również USG tarczycy, aby wykluczyć guzy lub wole.
Żywienie w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto
Najważniejszym elementem leczenia niedoczynności tarczycy jest farmakoterapia, jednak prawidłowe żywienie ma wpływ na zmniejszenie ryzyka rozwijających się chorób i zaburzeń wynikających z ograniczonej pracy tarczycy, może polepszyć samopoczucie chorego, zwiększyć skuteczność stosowanej farmakoterapii, a także zminimalizować toczące się w organizmie procesy zapalne w wyniku choroby Hashimoto. Dieta powinna być dopasowana indywidualnie, co jest ważne w przypadku występowania innych jednostek chorobowych.
Biorąc pod uwagę, że osoby borykające się z niedoczynnością tarczycy bardzo często zmagają się również z nadwagą, warto zadbać o odpowiednią ilość kalorii, która powinna być dopasowana indywidualnie, uwzględniając wiek, płeć, aktywność fizyczną czy aktualną masę ciała. W przypadku nadwagi lub otyłości dieta redukcyjna nie powinna narzucać zbyt dużych restrykcji, bo będzie działać jako ogromny stresor dla organizmu, co może sprowadzić się do podniesienia poziomu kortyzolu, a w konsekwencji TSH. Wdrożenie leczenia i osiągnięcie stanu eutyreozy nie powinno wpływać na problemy z utratą masy ciała. Należy zadbać także o niedopuszczenie do niedożywienia białkowo-kalorycznego, ponieważ wiąże się to z gorszą pracą i aktywnością tarczycy.
Warto zastosować przeciwzapalny charakter diety, szczególnie w przypadku choroby Hashimoto, gdzie borykamy się z permanentnym stanem zapalnym w organizmie. Produkty przeciwzapalne to głównie produkty niskoprzetworzone – owoce i warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe, ryby, oleje roślinne, pestki, nasiona, kiszonki. Świetnym działaniem przeciwzapalnym charakteryzują się niektóre przyprawy, takie jak kurkuma, cynamon, suszone oregano i bazylia, curry w proszku czy imbir. Ograniczamy natomiast spożycie produktów działających prozapalnie, mocno przetworzonych, bogatych w tłuszcze trans, cukier, WWA (grillowana i mocno przysmażona żywność) czy składających się z oczyszczonej pszenicy (np. białe pieczywo).
W chorobach tarczycy niezwykle ważna jest podaż białka, które bierze udział w produkcji hormonów tarczycowych oraz wpływa pozytywnie na przyspieszenie metabolizmu. Najlepiej sprawdzi się tutaj chude mięso, ryby czy rośliny strączkowe. Białko wpływa również pozytywnie na zwiększenie sytości, co będzie pomocne w zachowaniu regularnych odstępów między posiłkami.
Warto zwrócić uwagę na ilość i jakość spożywanych tłuszczów. Diety niskotłuszczowe mogą pogarszać funkcje układu odpornościowego, a także prowadzić do zmniejszonego wchłaniania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Ważne będzie wprowadzenie do diety tłuszczów nienasyconych, z szczególnym uwzględnieniem kwasów omega-3, które stymulują przemianę T4 w T3 w wątrobie, a także wykazują się działaniem przeciwzapalnym. Wartościowe źródła tłuszczów to przede wszystkim tłuste ryby morskie, orzechy, pestki, nasiona oraz oleje roślinne, w szczególności oliwa z oliwek czy olej lniany.
W związku z częstym występowaniem zaburzeń w gospodarce węglowodanowej u osób z niedoczynnością tarczycy zaleca się bazowanie na produktach o niskim indeksie i ładunku glikemicznym, które nie będą powodować wzrostu stężenia glukozy we krwi. Ważne jest także włączenie do diety pełnoziarnistych produktów zbożowych, owoców i warzyw, aby zwiększyć podaż błonnika, który jest pomocny w występujących często zaparciach. Dodatkowo wpływa on na regulację sytości, a także działa korzystnie na poziom cholesterolu, który również bywa problematyczny u osób chorujących na niedoczynność tarczycy.
Do prawidłowego funkcjonowania tarczycy potrzebny jest jod. W wyniku niedoboru tego pierwiastka obniża się poziom T3 i T4, a wzrasta poziom TSH, co uniemożliwia prawidłową produkcję hormonów tarczycy. Zarówno niedobór jak i nadmiar jodu jest szkodliwy, ponieważ nadmiar pierwiastka może prowadzić do załamania mechanizmów syntezy hormonów i nasilenia odpowiedzi zapalnej w Hashimoto. Głównym źródłem w diecie jest jodowana sól kuchenna, a także ryby, owoce morza oraz wodorosty.
Selen uczestniczy w przemianie tyroksyny do trijodotyroniny, dlatego w sytuacji niedoboru może dochodzić do zmniejszenia produkcji T3. Ma on również właściwości antyoksydacyjne, chroniące tarczycę przed działaniem wolnych rodników. Prawidłowe działanie selenu występuje przy odpowiedniej podaży jodu, ponieważ oba pierwiastki wzajemnie na siebie oddziałują. Nie należy jednak suplementować selenu bez wcześniejszej diagnozy jego poziomu i konsultacji z lekarzem.
Równie ważny jest cynk, który uczestniczy w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego. Jest również składnikiem białek receptorowych T3, więc w sytuacji niedoboru wiązanie hormonu może być zaburzone. Do świetnych źródeł cynku zalicza się przede wszystkim wątróbkę, pestki dyni, białą fasolę czy kaszę gryczaną.
Niezbędne jest również utrzymanie witaminy D na optymalnym poziomie, szczególnie w przypadku niedoczynności tarczycy o podłożu autoimmunologicznym. Witamina D działa immunomodulująco. W wielu przypadkach obserwuje się korelację między niedoborem witaminy D, a chorobą Hashimoto. Zauważono również, że im wyższy deficyt witaminy D w organizmie, tym większe jest stężenie TSH.
Kolejnym niezbędnym pierwiastkiem jest żelazo, które wchodzi w skład peroksydazy jonującej, syntezującej hormony tarczycy. Niedobory żelaza są często spotykane u osób borykających się z niedoczynnością tarczycy, a głównymi czynnikami sprzyjającymi niedoborom mogą być obfite krwawienia miesiączkowe, współwystępowanie niedokrwistości megaloblastycznej o podłożu autoimmunologicznym lub zmniejszone wytwarzanie kwasu solnego. Należy kontrolować poziomy żelaza i dbać o jego podaż z dietą.
Eliminacje
Wśród żywienia przy niedoczynności tarczycy i Hashimoto narosło wiele mitów dotyczących eliminacji, przede wszystkim glutenu, nabiału czy soi. Zbyt wiele niepotrzebnych eliminacji może tylko zwiększać ryzyko niedoborów, a tego chcemy uniknąć. Kontrowersyjne bywa spożycie glutenu. Okazuje się, że celiakia często współtowarzyszy chorobie Hashimoto, ale tylko w przypadku jej występowania (lub nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten) konieczne będzie wyeliminowanie glutenu z diety.
Podobnie jest w przypadku nabiału. Jedynie w sytuacji nietolerancji laktozy powinniśmy wprowadzać dietę bezlaktozową. Wchłanianie tyroksyny rzeczywiście może być pogorszone w przypadku występującej nietolerancji laktozy, ale eliminacja nie powinna występować bez jej stwierdzenia. Może to prowadzić do niedoborów, w szczególności wapnia czy białka.
Wykluczenie z diety produktów sojowych również nie jest konieczne. Warto mieć jednak na uwadze obecność izoflawonów w produktach sojowych, które mogą utrudniać wykorzystanie jodu przez tarczycę. Natomiast uwzględnianie produktów sojowych kilka razy w tygodniu nie powinno mieć negatywnego wpływu na proces leczenia. Bezwzględnie jednak unikajmy spożywania produktów i wyrobów sojowych na śniadanie. Białko zawarte w soi wpływa na utrudnione wchłanianie tyroksyny, dlatego ważne jest zachowanie odstępu między spożyciem soi, a zażyciem leku.
Podobnie jest w przypadku produktów obfitujących w substancje goitrogenne, takich jak kapusta, brokuły, kalafior, rzodkiewka czy jarmuż. Są to związki, które poprzez wiązanie się z jodem mogą wpłynąć na zaburzenie syntezy hormonów tarczycy. Całkowite eliminowanie goitrogenów z diety nie jest konieczne, należy jednak zachować umiar w ich spożyciu. Dodatkowo obróbka termiczna prowadzi do zmniejszenia zawartości goitrogenów aż o około 30%, dlatego właśnie w takiej formie najlepiej jest spożywać produkty krzyżowe.
Przyjmowanie leku
Aby skutecznie leczyć niedoczynność tarczycy należy pamiętać o zasadach obowiązujących przy przyjmowaniu leku, które mogą wpływać na jego wchłanianie. Przede wszystkim lek powinien być zażyty rano na pusty żołądek, co najmniej 30 minut, a najlepiej godzinę przed pierwszym posiłkiem. Do popicia używamy tylko wody, inne płyny takie jak herbata, kawa, sok, mleko mogą wpływać na zmniejszenie wchłaniania tyroksyny z przewodu pokarmowego. Należy uważać również na wysokozmineralizowane wody, które przez obecność składników mineralnych (w szczególności wapnia) mogą zaburzać wchłonięcie się leku. W interakcję z lekarstwem mogą wchodzić inne leki, zwłaszcza inhibitory pompy protonowej czy suplementy z wapniem lub żelazem. Na wchłonięcie się leku mają wpływ także współistniejące choroby, takie jak celiakia, nietolerancja laktozy czy zespoły złego wchłaniania. Posiłek spożyty po przyjęciu leku nie powinien także składać się z produktów sojowych oraz o zwiększonej zawartości wapnia, bo może to hamować przyswajanie leku.
Styl życia
Nie należy również bagatelizować kwestii pozażywieniowych, które w dużym stopniu wpływają na samopoczucie osób cierpiących na niedoczynność tarczycy. Istotne znaczenie ma odpowiednia ilość snu, ponieważ hormony tarczycowe są pod kontrolą rytmu okołodobowego. Szczyt wydzielania TSH i TRH przypada na godziny nocne. Brak snu wiąże się z prawie dwukrotnym wzrostem poziomu TSH w nocy, co sugeruje, że odpowiedni i wysokiej jakości sen może regulować poziom hormonu. Przewlekle pojawiające się zaburzenia snu i zarywanie nocek może prowadzić do zmniejszenia produkcji hormonów.
Kolejnym niezbędnym czynnikiem do prawidłowej pracy tarczycy jest kontrola stresu. Jeśli jesteśmy wystawieni na przewlekły stres, nasz organizm produkuje zwiększone ilości kortyzolu, zmniejsza się wydolność organizmu, pojawia się zmęczenie, a przede wszystkim spadają funkcje tarczycy. Długotrwały stres zaburza działanie osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, co ma wpływ również na tarczycę, której praca jest regulowana właśnie przez podwzgórze i przysadkę. Niestety nie każdy bodziec wyzwalający stres jesteśmy w stanie wyeliminować. Dlatego niezwykle ważne jest nauczenie się radzenia sobie ze stresem i dbanie o odpoczynek.
Podsumowanie
Aby tarczyca funkcjonowała prawidłowo należy zadbać kompleksowo o cały styl życia. Warto zaznaczyć, że zmiany w żywieniu wprowadzane stopniowo u większości osób sprawdzą się lepiej, niż rzucanie się na głęboka wodę i zmienianie całego dotychczasowego modelu żywienia. Zamiast skupiać się na eliminowaniu kolejnych składników żywności, postawmy na wprowadzenie wartościowych produktów do diety, zadbajmy o sen i regenerację i nie zapominajmy o właściwym przyjmowaniu leku. Małe, drobne zmiany w przeciągu dłuższego okresu czasu naprawdę mają znaczenie!
Źródła:
- Bolanowski M., Niedoczynność tarczycy, „Lekarz POZ”, 2016, nr 3.
- Budlewski T., Franek E., Diagnostyka obrazowa chorób tarczycy, „Choroby serca i naczyń”, 6, 2009, nr 1.
- Garber J. R., Cobin R. H., Gharib H., Pessah-Pollack R., Singer P. A., Woeber K. A., Clinical practice guidelines for hypothyroidism in adults: cosponsored by the American Association of Clinical Endocrinologists and the American Thyroid Association, 2012.
- Inhatowicz P., Ptak E., Masz to we krwi, 2017.
- Liskowska M., Leczenie chorób tarczycy, Łódź, 2018.
- Marszałkowska-Jakubik J., Dieta przeciwzapalna w Hashimoto, „Food expert”, 2021, nr 3.
- Marzena Lamont M., Słoma-Krześlak M., Hashimoto – co wiemy dzisiaj?, „Food expert”, 2021, nr 1.
- Ratajczak A. E., Moszak M., Grzymisławski M., Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto, „Pielęgniarstwo i zdrowie publiczne”, 7, 2017, nr 4.
- Sadowska J., Stawska A., Dietoprofilaktyka chorób współtowarzyszących niedoczynności tarczycy w wybranej grupie kobiet, „Bromatologia, Chemia, Toksykologia”, XLVIII, 2015, nr 4.
- Skoczek W., Salamaga Ł., Szymajda W., Zaleski B., Szymczak M., Araszewski M., Brzezińska K., Owecki M., Autoimmunologiczne choroby tarczycy – przegląd literatury, „Postępy biologii komórki”, 47, 2020, nr 2.
- Szwajkosz K., Zwolak A., Dudzińska M., Świrska J., Oszywa-Chabros A., Wawryniuk A., Łuczyk R., Daniluk J., Nadwaga i otyłość a niedoczynność tarczycy, Journal of Education, Health and Sport, 6, 2016, nr 7.
- Wu K., Zhou Y., Ke S., Huang J., Gao X., Li B., Lin X., Liu X., Ma L., Wang L., Wu L., Wu L., Xie Ch., Xu. J., Wang Y., Liu L., Lifestyle is associated with thyroid function in subclinical hyporhyroidism: a cross-sectional study, 2021.
- Zakrzewska E., Zegan M., Michota-Katulska E., Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto, „Bromatologia, Chemia, Toksykologia”, XLVIII, 2015, nr 2.